व्यवस्थापनको अवधारणा र सिद्धान्त

‘Direction of People towards a predetermined goal’

पूर्वनिर्धारित उद्देश्य हासिल गर्न स्रोतसाधनको व्यवस्थित ढंगले परिचालन गर्न आवश्यक व्यवस्था मिलाउने रणनीतिक प्रक्रिया नै Management हो ।
निर्धारित लक्ष्य प्राप्तिका लागि विद्यमान स्रोत र साधनको Planning, Leading, Controlling, Organising गर्ने प्रक्रिया नै Management हो । Management – Towards objectives, through people, via technique in an organization. ‘व्यवस्थापन अरू केही नभएर व्यावसायिक प्रशासन हो ।’ सीताराम महेश्वरी
विशेषताहरू :
उद्देश्यमुलक हुन्छ ।
Group efforts संग गासिएको हुन्छ ।
Systemati क्रियाकलाप हो ।
कार्यक्रममुखी हुन्छ ।
एक पेशा हो ।
गतिशिल प्रक्रिया हो ।
कार्यसम्पादन गराउँछ ।

व्यवस्थापनका सिद्धान्तहरू :
वैज्ञानिक व्यवस्थापनका सिद्धान्त
F.W. Taylo द्वारा प्रतिपादित ।
काम गर्ने उपयुक्त तरिका र कामदारको वैज्ञानिक छनोटमा जोड ।
दक्षता र उत्पादन बढाउन पारिश्रमिक र सुविधा बढाउनु पर्छ ।
Hofjn  र उपकरणहरू Standard  भएमा उत्पादन र उत्पादकत्व बढछ ।
श्रमको विभाजन गर्नु पर्छ ।
Time and Motion study नै Time and Motion study हो ।

प्रशासकिय व्यवस्थापनको सिद्धान्त

Henry Fayol ले नेतृत्व गरेका ।
मानवीय पक्षलाई मात्र नभएर सम्पूर्ण संगठनलाई समेटेको ।
विभिन्न १४ वटा Principles छन् ।
कुनै संगठनले निम्न ६ वटा काम गर्दछ ।
Technical, Commercial, Financial, Security, Accounting / Managerial
१–५ सम्मका काम तल्लो तहले र Managerial उच्च तहको गर्दछन् ।

कर्मचारितान्त्रिक सिद्धान्त

Max Weber को अवधारणा हो ।
उत्पादन र उत्पादकत्व बढाउने संस्था द्यगचभबगअचबअथ हो ।
अधिकार र शक्तिको व्यवस्थित विभाजन हुन्छ ।
Bureaucracy  को सबल पक्षको व्याख्या गरेको छ ।

मानव सम्बन्ध सिद्धान्त

व्यवहारात्मक दृष्टिकोण हो ।
Elton Mayo  को अवधारणा हो ।
व्यवस्थापकलाई संगठनमा कार्य समूह तथा मानव व्यवहारका
समपूर्ण पक्षको जानकारी दिन्छ ।
संगठनमा Informal Group को भूमिका रहन्छ ।
उत्पादन र उत्पादकत्वमा उत्प्रेरणले प्रभाव पार्दछ ।
Management का लागि Social skill चाहिन्छ ।
Management ले कर्मचारी विकासमा ध्यान दिनु पर्छ ।

प्रणाली सिद्धान्त

Talcot Parson ले प्रतिपादन गरेका ।
संगठनलाई एउटा समग्र प्रणालीका रुपमा लिन्छ ।
हरेक प्रणालीको Sub–System हुन्छन् ।
प्रणाली खुला र बन्द गरी दुई प्रकारका हुन्छन् ।
Organization  को Sub–System मा भएको Change ले संगठनको पुरा रुपमा नै असर पार्दछ ।
उद्देश्यमुलक व्यवस्थापन(MBO)

Peter Drucker  को अवधारणा हो ।
MBO  कामदारको व्यक्तिगत उद्देश्य र संगठनको उद्देश्यमा तालमेल चाहिन्छ ।
संगठनको लक्ष्यलाई व्यक्तिको लक्ष्यमा अनुवाद गरिन्छ ।

MBO मा–
Goal Setting (Short/Long)
Acting Plan

Self Control
Periodic Review

सहभागितामुलक व्यवस्थापन
Rensis Linkert  द्धारा प्रतिपादित ।
कर्मचारलिाई निम्नकुरामा सहभागी गराउन यस्ले जोड दिन्छ ।
Objectives Setting  मा,
Program Execution मा,
Alternative Choice मा,
Decision Making मा,
Benefit Distrbution  मा,
Evaluation मा,

Contingency Theory
Situational Approach  हो ।
व्यवस्थापन Situational  हुन्छ र व्यवस्थापन अभ्यास क्ष्तगबतष्यल मा भर पर्छ ।
व्यवस्थापकले काम गर्ने एउटै मात्र उत्तम उपाय हुँदैन भन्ने मान्यता राख्छ ।
यस्का साथै –
रणनीतिक व्यवस्थापन–Strategic Planning,Strategic Action .

व्यवस्थापकले रणनीतिक दृष्टिकोण राख्नुपर्ने ।
NPM–सार्वजनिक क्षेत्रको व्यवस्थापनमा निजी क्षेत्रको आदर्श अभ्यासको प्रयोग ।
सरकारको पुनर्बोध–उद्यमशीलता, प्रतिस्पर्धात्मकता र नागरिक उन्मुखता ।
नयाँ शासकीय सेवा– समावेशितामार्फत नागरिक सशक्तीकरण र
नागरिक उत्तरदायित्वमा जोड ।
नेपालमा सार्वजनिक व्यवस्थापनका समस्या
नीतिगत समस्या
अत्याधुनिक राजनीतीकरण
अत्यधिक केन्द्रीकरण
सर्वत्र सरकारी संलग्नता

संरचनागत समस्या

परम्परागत संगठन ढाँचा
कानुनी जटिलता
व्यवसायिकताको अभाव
स्रोत साधनको परिचालनमा कठिनाइ
वातावरणीय समस्या
उत्तरदायित्वको अभाव
भ्रष्टाचार
असुुरक्षित वातावरण
प्रशासनिक मूल्य मान्यताको जगेर्ना नहुनु ।
यसका साथै
आफ्नो मान्छे, पदीय अहं, व्यक्तिवादी प्रवृत्ति, Status Oriented, Rule
based भन्ने आरोप सर्वत्र छ
Organization  का Goal व्यक्तिका Goal भएका छैनन्
परिवर्तनलाई आत्मसात् गरेको पाइँदैन
सार्वजनिक व्यवस्थापनलाई प्रभावकारी बनाउने उपाय
प्रत्येक कामको Cost benefit analysis गर्नुपर्छ
नागरिक वडापत्रको मर्मअनुसार काम गर्नुपर्छ
Organization structure  मा परिवर्तन गर्नुपर्छ
MBO लागू गर्ने
Career Development plan लागू गर्ने
Rational decision Marking  गर्ने
Principal Agent theory र  Public Choice Theory   अनुसार काम गर्ने
Power delegation गर्ने
Participation बढाउने
स्पष्ट उत्तरदायित्व किटान गर्ने
भ्रष्टाचार नियन्त्रण गर्ने
कर्मचारी कार्य विवरण बनाई लागू गर्ने
कर्मचारीको मनोबल बढाउने
Non-core काम Outsourcing बाट गर्ने

१८९०–१९३० सम्म भौतिक पक्षमा जोड दिइन्थ्यो ।
१९३०– १९६० सम्म मानवीय पक्षमा जोड दिइन्थ्यो ।
१९६०– १९९० सम्म क्तचबतभनष्अ र एबचतष्अष्उबतयचथ mबलबनझभलत मा जोड ।
१९९० पछि ःबलबनझभलत को केन्द्रमा मानवलाई राखियो ।
नयाँ सहश्राब्दीसँगै च्भकउयलकष्खभ न्यखभचचलबलअभ मा जोड दिन थालियो र नागरिक सरोकारवालको संलग्नता, जवाफदेहिता, सशक्तीकरणमार्फत नागरिक र सरकारको सम्बन्ध विकास गर्ने, आचरण र नैतिकतामा जोड दिने, सांस्कृतिक विविधताप्रतिको सम्बोधन र न्यिदबष्शिबतष्यल का चुनौतीको व्यवस्थापन जस्ता मान्यताले व्यवस्थापनमा प्रवेश पाएका छन् ।
हाल आएर Right Based  अवधारणा र समावेशीकरणमा जोड दिन थालिएको छ ।
Challenges of Management
TQM isuses
work force diversity
Globalization
Ethical values
Entrepreneurship/Professionalism
E- business
Knowledge Management – R and D, Market survey,Talent Hunt etc.

Scan To Contribute